"Letnie noce" Hectora Berlioza - cz.3.

O spójności cyklu poetyckiego świadczą następujące czynniki:

1.      Wspólna treść wierszy.

Romantycznie ujęty temat miłości, jako szczęścia nieosiągalnego, z wplecionym weń wewnętrznym wątkiem dramaturgicznym. Dramaturgia cyklu stopniowo narasta: „od pogodnego wiosennego marzenia o szczęściu miłosnym [Villanelli], poprzez przeniknięte przeczuciem śmierci Widmo róży, aż po kulminacyjny lament żałobny nad trumną kochanki [Na lagunach]”[1]. Potem napięcie opada: w Nieobecności wybuchy rozpaczy ustępują uczuciu melancholii, żalu i smutku rozstania. Scena Na cmentarzu przypomina krajobraz duszy po duchowej burzy. Podmiot liryczny godzi się z faktem śmierci ukochanej, którą teraz może tylko wspominać. Finałowa Wyspa nieznana w poetyckim cyklu Gautiera spełnia rolę epilogu wieńczącego dzieło. Nastrój znów staje się pogodny i pełen nadziei, a marzenia o wiecznym szczęściu - nieśmiertelne.

2.      Symetria i pokrewieństwa charakterów poszczególnych poematów.

Utwory skrajne: Villanella i Wyspa nieznana, poprzez podobieństwo stylu i nastroju tworzą klamrę kompozycyjną cyklu. Pokrewny, impresyjno−wizyjny klimat łączy oniryczne Widmo róży ze statyczną sceną Na cmentarzu. Pozostałe wiersze: Na lagunach i Nieobecność, będące silnie ekspresyjnymi lamentami, stanowią kulminacyjne centrum poetyckiego dzieła.

3.      Wspólny dla poematów, typowo romantyczny podmiot liryczny, który jednoczy wiersze.

Dzieje się to poprzez:

a)     umiłowanie przyrody, kryjącej w sobie dziewiczość i tajemniczość oraz stanowiącej dogodne miejsce do kontemplacji w samotności;

b)     skupienie na własnych emocjach (stąd głęboko przeżywany zarówno ból istnienia, jak i miłość do kobiety).[2]  

4.      Ukochana kobieta, jako adresat wyznań podmiotu lirycznego.

5.      Symetria związków czasowych w obrębie cyklu poetyckiego:

a)     Villanella (poemat nr 1) – w zwrotce pierwszej tekst w czasie przyszłym, w pozostałych - teraźniejszym (opis wyobrażeń podmiotu lirycznego);

b)     Widmo róży (nr 2) – teraźniejszość ze wspominaniem przeszłości i zapowiedzią przyszłości;

c)     Na lagunach (nr 3) – teraźniejszość (przeżycia podmiotu lirycznego związane ze śmiercią ukochanej sugerują niejako zatrzymanie w czasie);

d)     Nieobecność (nr 4) – teraźniejszość (nadal czas „stoi w miejscu”);

e)     Na cmentarzu (nr 5) – teraźniejszość ze wspomnieniem przeszłości;

f)      Wyspa nieznana (nr 6) – teraźniejszość dotycząca przyszłości.

6.      Symbole przewijające się wielokrotnie w poszczególnych poematach:

·        barwy: „srebrne łzy” i „alabastrowa pierś” (wiersz nr 2); „białe ciało” (nr 3); „różany uśmiech” (nr 4); „biały grób”, „blady gołąb”, „biały welon” i „czarny płaszcz” (nr 5); „złoty ster” (nr 6);

·        kwiaty: „konwalia w lesie” (nr 1); „róża perląca się” (nr 2); „kwiat zamknięty” (nr 4); „kwiat śniegu” i „kwiat Angsoka” (nr 6);

·        ptaki: „kosy gwiżdżące” (nr 1); „zapomniany gołąb” (nr 3); „blady gołąb” (nr 5);

·        anioł: „anioł, który ją zabrał” (nr 3); „zakochany anioł” (nr 5); „serafin” (nr 6);

·        raj: „raj”, z którego przybywa róża (nr 2); „niebo”, do którego odeszła ukochana (nr 3); „kraina miłości”, gdzie „kocha się zawsze” (nr 6);

·        śpiew: „gwiżdżące kosy” (nr 2); „romans” śpiewany przez rybaka (nr 3); „gruchanie bladego gołębia” (nr 5);

·        grób: „grób na piersi” (nr 2); „grób, który pochłania” (nr 3); „biały grób” (nr 5);

·        łzy, płacz: „srebrne łzy” (nr 2); rybak wyznający: „będę płakał”; „gołąb płacze” (nr 3); „dusza płacze” (nr 5);

·        los: „wspaniały los” róży (nr 2); „gorzki los” podmiotu lirycznego (nr 3 i 4);

·        morze: „wypłynąć w morze” (nr 3); „popłynąć (...) na Bałtyk, (...) na Pacyfik” (nr 6);

·        widmo, zjawa: „widmo róży” (nr 2); „cień w kształcie anielskim”, „zjawa o miękkich ruchach” (nr 5);

·        śmierć (nr 2, 3, 4, 5);

·        życie, wieczność (nr 1, 2, 6);

·        podróż (nr 1, 3, 6);

·        wieczór, noc (nr 2, 3, 5);

·        słońce (nr 4, 5);

·        pocałunek (nr 2, 4);

·        rosa (nr 1, 2);

·        woń (nr 2, 5);

·        owoce (nr 1, 6).

7.      Bogactwo palety uczuć od radości i miłości, poprzez ból, rozpacz, rozdarcie i smutek, aż po zaufanie i szczęście.

8.      Szeroki wachlarz przeciwieństw: życie i śmierć, zdrowie i cierpienie, radość i smutek (płacz), nadzieja i rozpacz, bycie razem i samotność, sen i rzeczywistość, podróżowanie, aktywność i bezruch, dźwięki i cisza.

---

[1] L. Polony, Hector Berlioz..., s. 55.

[2] Por. F. Claudon, Encyklopedia romantyzmu (malarstwo, rzeźba, architektura, literatura, muzyka), tłum. H. Kęszycka, red. H. Andrzejewska, Warszawa 1997, s. 221 – 228.

"Letnie noce" Hectora Berlioza - cz.2.

W przypadku czwartej pieśni Absence (Nieobecność) Berlioz wykorzystał tylko trzy zwrotki ośmiostroficznego wiersza Gautiera, traktując pierwszą jako refren okalający dwie dalsze. Treść utworu stanowi opłakiwanie rozstania z ukochaną. Podmiot lityczny porównuje siebie do kwiatu, któremu brakuje słońca. Pozbawiony źródła ciepła, symbolizującego witalność, namiętność, odwagę, energię stwórczą i wieczną młodość, zamyka się w sobie i więdnie, cierpiąc w samotności. Czuje, jak jego serce[1] „umiera” z bólu.

            Wiersz piąty Gautiera pt.: Lamento, u Berlioza występuje pod nazwą Au cimetière (Na cmentarzu) wraz z dopiskiem Clair de lune (Światło księżyca). Tym razem w sześciu strofach poeta przedstawił wizję cmentarza: obraz białego grobu z chwiejącym się nad nim cisem i obecnością „bladego gołębia”, który śpiewa niezwykle tkliwą, dramatyczną, a zarazem piękną pieśń. Melodia ta wywołuje u podmiotu lirycznego bolesne wspomnienie: widzi zjawę (cień postaci anielskiej) w białym welonie, która wzbudza w nim przejmujący lęk. W puentującej wiersz strofie zapowiada, że nigdy więcej nie przyjdzie już o zmierzchu na cmentarz. Mroczną i tajemniczą atmosferę utworu poetyckiego potęgują liczne symbole:

·      cis – drzewo nieśmiertelności;

·      gołąb – symbol pokoju, boskiego ducha, duszy oczyszczonej z grzechów, nieskalaności, czystości, miłości, czułości, nadziei, długowieczności;

·      biel – kolor światła, symbol nieskalaności, prawdy, niewinności i świętości oraz boskości, ale także, w znaczeniu negatywnym kojarzy się ze strachem, tchórzostwem, poddaniem się, chłodem, pustką i bladością śmierci;

·      muzyka – ład mistyczny, próba nawiązania kontaktu ze światem duchów;

·      welon – rozdzielenie, powściągliwość w mowie, ochrona, skromność, wycofanie się, dyskrecja, świętość, a także personifikacja czystości;

·      gałąź – symbol zmartwychwstania, triumfu.[2]

           

            Szósty, ostatni wiersz wykorzystany przez Berlioza w jego cyklu pieśni, to L’île inconnue (Wyspa nieznana), który u Gautiera nosi tytuł Barcarole. Konstrukcję poematu stanowi sześć strof ułożonych parami: refreniczny czterowiersz występuje na przemian ze zmiennymi w  treści sześciowierszami. Tym razem poeta maluje pejzaż marynistyczny. Podmiot liryczny chce wypłynąć z ukochaną w romantyczną podróż morską. Pełen entuzjazmu zachwala swą cudowną łódź, w której wiosło wykonano z kości słoniowej, ster ze złota, skrzydło anioła służy za żagiel, a pokładowym majtkiem jest serafin. Na prośbę o dokonanie wyboru celu podróży przez ukochaną słyszy, iż pragnie ona dopłynąć do krainy wiecznej miłości. Niestety taka wyspa nie istnieje – odpowiada żeglarz.

Oto najważniejsze symbole obecne w wierszu:

·      żagiel – symbol zesłania Ducha Świętego;

·      wiatr – poetycki obraz ożywiającego ducha; symbol zmiany, kosmicznej siły ożywiającej, organizującej i wspomagającej;

·      wiosło – symbol władzy królewskiej, przewodzenia, umiejętności;

·      kość słoniowa – nieprzekupność, nieskalaność, wysoka pozycja, ochrona;

·      złoto – doskonałość, symbol boskości, duchowego oświecenia;

·      pomarańcza – symbol płodności, wspaniałości, miłości, nieskalaności, pokory i odkupienia;

·      skrzydła – szybkość, wzniosłość, aspiracja, wolność, inteligencja, inspiracja, symbol wzlotu z ziemi do nieba;

·      serafin – symbol ognia oczyszczającego duszę;

·      łódź – symbol kołyski dla duszy i środka transportu ze świata materialnego do duchowego;

·      kwiat – oznacza urodę, boskie błogosławieństwo, wiosnę, młodość, łagodność, doskonałość duchową, niewinność, ale także krótkotrwałość życia i radość oczekującą w raju; symbol natury, atrybut nadziei i pokoju;[3]

·      wyspa – symbol nieba, schronienia i spokoju duchowego; oznacza świat oddzielony, obszar zaczarowany, miejsce duchowej podróży, wiecznego szczęścia w zaświatach, centrum dla wybranych nieśmiertelnych.[4]

---

[1] Serce – źródło uczuć: miłości, współczucia, miłosierdzia, radości i smutku, ale także oświecenia duchowego, prawdy i inteligencji; symbol istoty człowieka, emblemat prawdy, sumienia, odwagi moralnej, jak również zbawczej miłości Bożej - Ibid. s. 189 – 190 (serce), 197 – 199 (słońce).

[2] Ibid. s. 29 (cis), s. 55 - 56 (gołąb), s. 18 (biel), s. 135 (muzyka), s. 236 (welon), s. 53 – 54 (gałąź).

[3] Ibid. s. 259 (żagiel), s. 237 – 238 (wiatr), s. 242 (wiosło), s. 92 (kość słoniowa), s. 255 – 256 (złoto), s. 169 (pomarańcza), s. 195 (skrzydła), s. 189 (serafin), s. 119 (łódź), s. 105 (kwiat).

[4] Ibid. s. 247 – 248 („wyspy błogosławionych”) oraz A. Tuchowski, Sergiusz Rachmaninow: „Ostrowok” pieśń op. 14 nr 2 do sł. K. Balmonta (1896), [w:] „Muzyka i Liryka”: Forma i ekspresja w liryce wokalnej 1808 – 1909. Interpretacje, Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej w Krakowie nr 2, 1989, s. 201 – 207.

"Letnie noce" Hectora Berlioza - cz.1.

Les nuits d’été op. 7 (Letnie noce) Hectora Berlioza powstały do sześciu wierszy znajdujących się w drugim tomie poezji La comèdie de la mort Théophile’a Gautiera (wydanym w roku 1838). Zdecydowana większość tekstów literackich została wiernie zaadoptowana przez kompozytora. Zaledwie trzykrotnie nadał on własne tytuły pieśniom, a w jednym przypadku, z ośmiostroficznego poematu wykorzystał początkowe trzy zwrotki.

Wiersz pierwszy: Villanelle rytmique (u Berlioza Villanelle) składa się z trzech strof. Przedstawia wizję ciepłego i radosnego dnia wiosennego. Podmiot liryczny marzy o spacerze z ukochaną, w romantycznej scenerii budzącej się do życia przyrody. Jego samotne serce, przepełnione tęsknotą za głębokim uczuciem, potęguje w nim pragnienie miłosnego spotkania. Słyszy kosy gwiżdżące i wodę z bijących źródeł. Oczami wyobraźni widzi, jak jego ukochana strząsa z bosych stóp poranną rosę. Marzy, by wspólnie z dziewczęciem zrywać konwalie i poziomki, płoszyć królika i jelenia. Siedząc na zielonym mchu pragnie nieustannie słuchać słodkiego głosu kobiety.

            W tym pozornie prostym wierszu Théophile Gautier nakreślił niezwykle subtelny, wyrafinowany obraz romantycznej miłości. Potwierdza to bogactwo symboliki:

·        konwalia – oznacza pozdrowienie i uśmiech;

·        rosa – symbolizuje czystość, oświecenie duchowe i odmłodzenie;[1]

·        ptaki – ucieleśnienie ludzkiego ducha, znak szybkości, powietrza  i dotyku;

·        wiosna – odrodzenie;

·        królik – symbol płodności, urodzaju, cyklicznego odrodzenia;

·        poroże – wskazuje na wiosenną płodność, pomyślność i urodzaj;

·        kosz – łączący się z narodzinami i odrodzeniem, stanowiący analogię do ochraniającego ciała matki;

·        źródło – oznacza nieskalaność, płodność, mądrość duchową, zbawienie i uzdrowienie.[2]

                        Wiersz Le spectre de la rose składa się również z trzech strof. Gautier maluje w nim niezwykle tajemniczy obraz. Jego główną bohaterką jest piękna róża, która ukazuje się we śnie młodej dziewicy. Poeta, personifikując kwiat, przekazuje nam jego uczucia. Róża nawiedza dziewczynę i dziękuje za to, że mogła być ozdobą jej wieczorowej sukni. Zerwany kwiat zapewnia, iż teraz (mimo doczesnej śmierci) jest wiecznie szczęśliwy, ponieważ otrzymał nowe życie w raju.

                        Eteryczny i przesiąknięty nastrojem niesamowitości klimat Widma róży, to kolejny przykład wiersza romantycznego. W pastelowej scenie marzeń sennych potwierdza to symbol róży oznaczający odrodzenie, cierpienie, serce, doskonałość, a przede wszystkim niebiańską, świętą miłość zwyciężającą śmierć. Innymi symbolami pojawiającymi się w tekście są:

·      piersi – wiążące się z bezpieczeństwem, ochroną, łagodnością i macierzyńską miłością;

·      pocałunek – religijny symbol związku duchowego.[3]

                        Na podstawie Le spectre de la rose Théophile’a Gautiera powstał jednoaktowy balet. Autorem libretta według wiersza poety został Jean-Louis Vaudoyer. Za materiał muzyczny posłużyła zinstrumentalizowana przez Hectora Berlioza miniatura fortepianowa Die Aufforderung zum Tanz (Zaproszenie do tańca) Carla Marii Webera. Prapremiera baletu odbyła się w Monte Carlo 19 kwietnia 1911 r.[4] 
Wiersz trzeci, to według Gautiera Lamento wraz z podtytułem La chanson du pecheur (Pieśń rybaka). U Berlioza pełna nazwa utworu brzmi: Sur les lagunes. Lamento (Na lagunach. Lament). Forma wiersza ujęta została w trzy strofy puentowane refrenowym zawołaniem podmiotu lirycznego, który będąc w rozpaczy po stracie ukochanej, skarży się na swój gorzki los, wołając: Ah! sans amour, s’en aller sur la mer! (Ach! bez miłości wypłynąć w morze!)[5]. Rybak śpiewa romans wyznając, że nie pokocha już żadnej kobiety tak mocno, jak tę, która umarła. W całej tej tragicznej scenerii jedynym symbolem nadziei staje się gołąb, oznaczający pokój, miłość, czułość, nieskalaność i długowieczność. Pozwala nam to zrozumieć ukryty sens ludzkiego cierpienia, zawierzając swoje życie  Bożej opiece, którą w wierszu uobecnia postać anioła[6].

---

[1]Nektar z rosy - boski napój nieśmiertelnych; w Starożytności rosę łączono z boginią płodności i urodzaju - [w:] J. Tresidder, Słownik symboli (ilustrowany przewodnik po tradycyjnych wyrażeniach obrazowych, znakach ikonicznych i emblematach), tłum. B. Stokłosa, Warszawa 2001, s. 181.

[2] Ibid. s. 175 – 176 (ptaki), s. 170 (wiosna), s. 250 – 251 (królik), s.  69 – 170 (poroże), s. 92 (kosz), s. 258 (źródło).

[3] H. Biedermann, Leksykon symboli, Warszawa 2001, s. 310 oraz J. Tresidder., Słownik..., s. 182 – 3 (róża), s. 162 (piersi), s. 166 – 168 (pocałunek).

[4] I. Turska, Przewodnik baletowy, Kraków 1997, s. 95 – 98.

[5] Morze – źródłem życia, symbolem nieskończonej mądrości; - [w:] J. Tresidder, Słownik..., s. 133; tłumaczenie tekstu wg L. Polony, Hector Berlioz: „Les nuits d’été”, cykl pieśni do słów T. Gautier [1834 – 1841], [w:] „Muzyka i Liryka”: Cykle pieśni ery romantycznej 1816 – 1914. Interpretacje, Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej w Krakowie nr 1, 1989, s. 66 – 71.

[6] J. Tresidder, Słownik..., s. 55 – 56 (gołąb), s. 11 (anioł).